Dom dzienny, dom nocny (1998) Olga Tokarczuk
Powieści tej autorki nie można czytać w poczekalni u dentysty. To książka wymagająca, domagająca się potraktowania z szacunkiem, z uwagą. I choć po pierwszych minutach czytania mieliśmy ochotę prosić o zmianę lektury, to w miarę zagłębiania się w rytm pisania Tokarczuk okazało się, że każda strona obfituje w artystyczne perełki. To powieść-poezja, tętniąca rytmem doby, zanurzona w dzikiej naturze, opowiadająca losy ludzi, rzeczy, zwierząt. Bardzo dobry wybór na pierwsze spotkanie z twórczością tej polskiej noblistki.
[notatka ze spotkania Koła Naukowego Komparatystyki Literackiej 29.04.2020 r.]
Tematyka:
Dom – na racjonalną rzeczywistość domu dziennego nakładają się nieracjonalne, magiczne, legendarne i gnostyckie elementy domu nocnego, por dwoistość
Wypędzeni – temat powiązany z tematem domu oraz grzybowatości, osiadania na resztkach po innych i żywienia się nimi.
Wspólnotowość – wartość lokalnej wspólnoty rodzinno-sąsiedzkiej, wspierających się nawzajem sąsiadów – „literatura małych ojczyzn” była niezmiernie popularna bezpośrednio po przemianie ustrojowej, podobnie jak literatura intimista (stawiająca na intymne relacje międzyludzkie, rodzinne i przyjecielskie) w Hiszpanii – czy źródła popularności tej zbieżnej tendencji nie są wspólne? (por. „Proza jako pedagogika społeczna”, Krzysztof Uniłowski, s. 218)
Lokalność – w kontekście postmodernistycznej literatury postulat lokalności został w pełni zrealizowany jako projekt mikro, nie makro wizja społeczeństwa jak w realizmie ani jako makro projekt człowieczeństwa jaki projektował modernizm, por. Francois Lyotard – wielkie narracje i małe narracje.
Gnostycki mit upadku człowieka i jego przebudzenia – obecny zwłaszcza w opowieściach osadzonych w Średniowieczu, ale i w opowieści o pracownicy banku, która we śnie słyszała głos kochanka – powiązać można z toposem życia snem;
Sen – on jest płaszczyzną komunikacji między obydwiema rzeczywistościami
*Gnoza (gnosis "poznanie, wiedza") – forma świadomości religijnej podkreślająca wartość wiedzy jako narzędzia (samo)zbawienia. Mitologia gnostycka przedstawia człowieka jako pogrążonego we śnie – obudzenie z niego to poznanie prawdy o swoim duchowym powołaniu. Terminem tym najczęściej określa się ruchy religijne późnego antyku i wczesnego średniowiecza. Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat – rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło człowiekowi żyć – jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu. W przeciwieństwie jednak do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego (manicheizm) świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman) [na podstawie artykułu Wikipedii].
Synkretyzm – w prozie Tokarczuk widać łączenie pozornie nieprzystawalnych konceptów religijnych , teozoficznych i filozoficznych – np. transseksualność Paschalisa łączy wierzenia buddyjskie z chrześcijańskimi, bądź łączy chrześcijaństwo z nieprzystawalnym tematem płynności Genderowej.
Powtarzalność i jedność – czasów, przestrzeni, doświadczeń – to świat analogii i zwierciadlanych symetrii; wciąż poniekąd powraca to samo, „osią świata są powtarzalne konfiguracje chwil, ruchów, gestów. Nie wydarza się nic nowego”.
Grzybowatość i postapokaliptyczność – narratorka wyznaje, że gdyby nie było człowiekiem to byłaby grzybem i rosłaby na tym, co umarło (51). Mieszka w domu poniemieckim, na zgliszczach innej egzystencji, to życie obok lub pomimo apokalipsy, na grzybi sposób. Grzyb jednak jest tu symbiotyczny, nie pasożytniczy. Symbiosa i pasożytnictwo wiążą się także z metaliterackim wymiarem dzieła -opowieści konstruowane są na szczątkach innych opowieści, opowieści innych osób, co spójne jest zresztą z konceptem sylwiczności. W powieści pojawiają się schematy fabularne typowe dla baśni, mitów, legend i tworów kultury popularnej. Jasnowidz Lew i jego wróżenie końca świata egzemplifikuje ten temat.
Czas – kluczowy jak w większości tekstów Tokarczuk, powtarzalny, cykliczny (dzień, noc, życie, śmierć) – często ukazywano jako labirynt i więzienie. Istnieją dwa nakładające się na siebie porządki czasowe – potwierda to mieszanie elementów fantastycznych (legendy – Marta niczym wiedźma, niepiśmienna ale posiada ogromną wiedzę, mity) i realistycznych.
Dwoistość – manicheizm w kreacji postaci, np. Bronisław Sum (nauczyciel, przeżył łagry) jako wilk, Amos – fizyczny i niematerialny kochanek, Kummernis – święta z twarzą Jezusa, Paschalis – osoba trasgenderowa. Dwoistość wyrażona jest już w samym tytule i metaforze domu.
Kompozycja:
Sylwiczność – spoiwem tego varietatis jest postać narratorki, poszczególne wątki się uzupełniają, dopowiadają, powtarzające się motywy (sen) i powroty do pewnych opowieści; np. znaleziony w lesie przez narratorkę zdezelowany samochód to samochód von Goetzenów pożyczony na ucieczkę przed Armią Czerwoną od aptekarza; historie Kummernis przypominają historie Marka Marka i Krysi Popłoch.
Konstrukcja domu – zaczynamy od piwnicy i pniemy się w górę, jak w jungowskiej metaforze psychiki jako domu z podświadomością i archetypami (piwnica), świadomością (piętra) i nadświadomością (poddasze).
Gatunek: zbliżony do powieści realizmu magicznego, elementy baśniowe (np. baśniowe ukazanie losów alkoholika), sylwy, żywota świętych itd.
