To książka, co do której mieliśmy zupełnie inne oczekiwania, a jednak rzuciła nas na kolana swoją lekkością opowiedzenia o finezyjnych intrygach wicehrabiego de Valmont i markizy de Merteuil. Wielkie klęski na tle uczuciowym, porywy serca i katastrofy emocjonalne to motywy literackie, do których każdy z nas co jakiś czas wraca. A gdy już to robimy, to warto sięgnąć właśnie po klasyk klasyków, wyrafinowane i szczerze niebezpieczne Niebezpieczne związki.
[notatka ze spotkania Koła Naukowego Komparatystyki Literackiej 25.07.2020 r.]
Niebezpieczne związki (1782), Chaderlos de Laclos
TEMATYKA
Libertynizm - praktyki libertyńskie opierają się na racjonalizmie, który kwestionuje zasady uważane za purytańskie w zachodnich społeczeństwach. Są wyrazem wolnomyślicielstwa, krytycznego podchodzenia do zasad etycznych narzucanych przez społeczeństwo w ramach własno ustanowionej moralności dotyczącej zwłaszcza sfery seksualnej. W XVIII wieku miał charakter poniekąd bojowy, walczący z uprzedzeniami dotyczącymi cielesności narzucanymi przez religie chrześcijańskie. Rewolucja seksualna lat 60 i 70 XX w. oraz współczesne praktyki seksualne czerpią z założeń libertynizmu.
Pożądanie – jest siłą napędową częściowo tłumaczącą postępowanie bohaterów. Brak pożądania zdaje się aberracją w świecie przedstawionym, zaś posiadanie żądzy cielesnych jest poniekąd walutą.
„Deprawacja” a edukacja – część bohaterów (Cecylia, Danceny, prezydentowa Tourvel) z początku wyznaje zasady moralne zaczerpnięte z religii chrześcijańskiej i praktyk społecznych osób, które nie podchodzą w sposób krytyczny do narzuconych norm. W miarę pogłębiania kontaktu z libertynami stają się oni bardziej krytyczni wobec tych norm i wkraczają na ścieżkę wolnomyślicielskiego libertyństwa. Można równie dobrze uznać dojrzewanie bohaterów (w ramach cech gatunkowych Bildungsroman) za wyraz idei arcy-oświeceniowej: edukacji, oświecania postaci mniej oświeconych przez te bardziej oświecone. Zarówno Pani de Merteuil jak i Valmont uczą swoich adeptów sztuki uwodzenia, miłości, manipulacji itd.
Relacje sentymentalne jako wojna – związki romantyczne pomiędzy postaciami ukazywane są za pośrednictwem pola semantycznego konfliktu i militariów: potyczki, walki, zwycięzcy, bronie itd.
Religia – jawi się jako siła przeciwstawna do libertynizmu, zakorzeniona w tradycji i moralności chrześcijańskiej, preskryptywna (narzucająca sposoby postępowania), dogmatyczna i nie znosząca krytycznej analizy. Pole semantyczne jest używane sposób poniekąd ironiczny przez Valmonta przy uwodzeniu prezydentowej, gdyż odwołuje się on nierzadko do metafor religijnych (ona nie słucha jego modlitw, karze go za jego grzechy itd.).
Transgresje jak u de Sade’a – filozofia transgresji de Sade’a znajduje odzwierciedlenie w powieści, gdyż bohaterowie przekraczają kolejno kolejne instancje ustanawiające normy moralne: Bóg, Natura, Inny, Ja.
Feminizm – kobieca seksualność staje na równi z seksualnością męską. Nie tylko mężczyźni mogą i powinni odczuwać pożądanie – kobiety stają na równi w kategorii pożądania z mężczyznami. W patriarchalnym społeczeństwie XVIII wieku libertynizm jawi się jako droga ku emancypacji kobiet, gdyż wolnomyślicielstwo stawia kobiety być może nie na równi z mężczyznami, ale definitywnie przyznaje im znaczną podmiotowość. W tymże patriarchalnym społeczeństwie tylko Pani de Merteuil jawi się jako niezależna – dzięki swojej pozycji wdowy, zabezpieczonej finansowo i niezależnej od woli małżonka lub innego męskiego krewnego (por. Rozważna i romantyczna, gdzie wdowieństwo takiego statusu nie gwarantuje ze względu na prawo spadkowe w ówczesnej Anglii). Same de Merteuil wyraża myśl Simone de Beauvoir, gdyż według niej „kobietą się staje, nie rodzi” (konstruktywizm zamiast esencjalizmu) – kobieta winna się ukształtować, gdyż inaczej nie będzie panią własnego losu.
