Miłość w czasach zarazy (1985) Gabriel García Márquez
Czy kochałeś kiedyś tak bardzo, że z desperacji postanowiłeś zjeść kwiaty gardenii i wypić butelkę angielskiej wody kolońskiej? A wyobrażasz sobie kochać nieprzerwanie przez ponad pół wieku kobietę, z którą odebrano Ci wszelki kontakt? Losy naszych bohaterów może i są staroświeckie, momentami przerysowane i odrobinę oderwane od rzeczywistości, ale… kto powiedział, że tak właśnie nie wygląda prawdziwa miłość?
[notatka ze spotkania Koła Naukowego Komparatystyki Literackiej 14.04.2020 r.]
Powieść rozgrywa się mniej więcej między 1880 a 1930 rokiem.
Pytanie: W jakim sensie powieść jest antyageistowska?
Antyageism. O czym jest ta powieść? Jeśli o starości, to czego nowego się o niej dowiadujemy z tej powieści? Może na swoją epokę było to odkrywcze, niemniej w obecnych czasach jest to szereg niezbyt konkretnych obserwacji. Można porównać na przykład z serialem Grace and Frankie, który opowiada o rzeczywistych problemach osób starszych (wstawanie z miejsca, choroby starości, seksualność wieku dojrzałego itd.), choć porównanie to wypada bardzo niekorzystnie dla powieści Marqueza. Antyageistowskie jest natomiast zwrócenie uwagi na powszechną opinię społeczną, wedle której miłość jest przywilejem młodych i ponieważ eksploruje fizyczne trudności miłości, gdy jest się starszym (choć w bardzo ograniczonym wymiarze).
Pytanie: Jak ukazana jest starość w powieści?
Będąc niegdyś człowiekiem o wielkiej sile i autorytecie, dr Urbino jest na starość osłabiony fizycznie i zmuszony do korzystania z toalety niczym kobieta. Na starość Doktor, teraz żałosny i zależny, jest umniejszony i osłabiony swoją własną dojrzałością, ponieważ jego umysł i ciało stały się nieznane, a ich zmiany wieszczą, że wkrótce umrze.
Po otrzymaniu odpowiedzi Ferminy na swoje drugie wyznanie miłości, Florentino leży niezmiennie w łóżku, „bardziej martwy niż martwy człowiek”. Rzeczywiście, Florentino starzeje się, podobnie jak Fermina, i jest wystawiony na trudności i cierpienie związane ze starością, tak jak kiedyś musiał znosić niesprawiedliwości w czasie swojej młodości. Istnieje wiele uprzedzeń wobec osób starszych i istnieje bolesny stereotyp, że każda osoba w starszym wieku jest ograniczona, zarówno pod względem zdolności fizycznych, jak i umysłowych. Kiedy América śmieje się z Florentino na wieść, że zamierza się ożenić, nie bierze tego na poważnie, gdyż jej zdaniem (i w powszechnym przekonaniu) seniorzy po prostu się nie żenią i gdyż zakochanie w wieku średnim wydaje się sprzeczne z jakąś niepisaną zasadą społeczną. Kolejnym dowodem uprzedzeń wobec osób starszych jest opinia Ofelii, że miłość wśród osób starszych jest niczym więcej niż „obrzydliwością”.
Starość. Florentino zawsze wyglądał na starca (zwłaszcza przez strój) – postać tkwi w czasie, jej upływ czasu poniekąd nie dotyka.
Słowa klucze związane z tematem STAROŚCI (w powieści od s. 227):
- wyglądać na/udawać młodego;
- śmieszność (narażać się na śmieszność);
- włosy: łysina, siwienie, rzadkie włosy itp.;
- zęby: wypadanie, sztuczna szczęka itd.;
- utrata pamięci;
- zależność od partnerki/partnera.
Pytanie: Jaka jest struktura dzieła?
Struktura analeptyczna. Ciągłe flashbacki, ciągle mało napięci budowane, gdyż od razu wiadomo, co się stanie: bohaterowie nie będą razem, ojciec JA umrze ratując ludzi przed plagą itd. Z jednej strony skupia to uwagę czytelnika na tym jak doszło do tego stanu rzeczy, nieco zaciekawia, jednak traci impet napięcia i suspensu.
Powtarzająca się historia (iteracyjna struktura). Schemat zdobycia Ferminy przez Florentina przypomina sposób, w jaki ojciec dziewczyny zdobył jej matkę: wbrew woli jej rodziny i poszukując skarbu z zatopionych galeonów. Wszystko jest niezmiernie przewidywalne, dość banalne, oczywiste.
Pytanie: Jaki jest wymiar symboliczny choroby?
Choroba. Doktor Urbino ma obsesję na punkcie choroby (cholery), bo zabiła ona jego ojca i uświadomił sobie wtedy swoją własną śmiertelność (99-100).
Choroba społeczna. W świecie przedstawionym chorobą społeczną są podziały społeczne i dyskryminacja związana z przynależnością do klasy społeczno-ekonomicznej (klasizm). Inną chorobą społeczną jest walka konserwatystów z liberałami zilustrowana w sposób ekstremalny w postaci wojny domowej.
Miłość jako choroba niemalże dosłownie – można na nią umrzeć. Florentino się uchował, ale America popełnia samobójstwo.
Pytanie: jaki jest schemat fabularny powieści i jakiego typu teksty kultury przypomina?
Baśniowy/rycerski schemat fabularny. Mamy bohatera (FA), który walczy o ukochaną (FD) z adwersarzem. Na przeszkodzie zły ojciec, który nie widzi, że FA idzie w jego ślady (kopiuje historię miłości ojca FD). Jest wróżka/donator – niemiecki zarządca (Lotar Thugut, 120 i inne), który wprowadza bohatera w świat (prostytucji, lektur, zawodowy) i daje mu narzędzia do tego żeby zdobyć ukochaną. Jest też fałszywy bohater – JU – wspierany przez złego ojca (podobnie, choć nie tak samo, w Alladynie).
Pytanie: Jakie typowe dla literatury Ameryki Łacińskiej tematy społeczne podejmuje powieść?
Modernizacja i postęp. Urbino to lekarz poświęcony nauce, nowoczesności oraz „porządkowi i postępowi”. Jest zaangażowany w zwalczanie cholery i promocję robót publicznych. Jest racjonalistą, którego życie jest dokładnie zorganizowane i który bardzo ceni swoją reputację, i znaczenie społeczne. Symbolizuje postęp i modernizację. Praca magisterska JU świadczy o jego tendencji do optymalizowania rzeczywistości, gdyż chciałby zoptymalizować ciało ludzkie, uprościć je: „Ciało wydawało mu się anachroniczne, wiele jego funkcji zbytecznych lub dublujących się, niezbędnych, owszem, w poprzednich etapach rozwoju rodzaju ludzkiego, niemniej zbędnych współczesnemu człowiekowi. Tak: ciało powinno być prostsze, a tym samym mniej wrażliwe” (139).
Pytanie: W jaki sposób ukazana została w powieści miłość i zakochanie?
Miłość jako choroba. FA cierpi z powodu miłości jakby był chory fizycznie. Hiszpańskie cólera może odnosić się też do cholerycznego szału, jaki wywołuje miłość. Cholera funkcjonuje zatem jako choroba i jako pasja, która rodzi zasadnicze pytanie książki: czy ekstremalna pasja wspiera czy przeszkadza miłości? Dwóch adoratorów Ferminy można przeciwstawić jako dwa skrajne przypadki pasji: jeden ma jej za dużo (FA), drugi za mało (JU). Namiętna pogoń Florentino za niezliczonymi kobietami stoi w sprzeczności z kliniczną dyskusją Urbino na temat męskiej anatomii podczas ich nocy poślubnej. Likwidacja cholery w mieście przez Urbino nabiera dodatkowego symbolicznego znaczenia pozbycia się z jednej strony gniewu Ferminy, ale jej także pasji.
W świetle teksty często wyobrażenie miłości, jej iluzja, zdaje się mieć większą siłę niż miłość rzeczywista, w związku i w kontekście codzienności.
Zakochanie trwa pomimo upływu czasu, pomimo braku kontaktu z osobą kochaną i pomimo tego, iż zarówno świat, przedmiot i podmiot zakochania uległy zmianie. Można uznać to za wyidealizowany wzorzec miłości lub za przejaw trwałości więzi z osobą ukochaną.
Miłość ukazana jako przeznaczenie, niczym fatum które skazuje postaci na ostateczne połączenie, pomimo zaawansowanego wieku.
Miłość kompulsywna. Obsesja na punkcie ukochanej przemienia Florentino w bohatera, który obsesyjnie i kompulsywnie szuka połączenia z ukochaną.
Kompensacja braku miłości wzmożoną aktywnością seksualną (promiskuityzm). Florentino oddaje się konsumpcji, która nie może być zaspokojona. Setki kochanek nie są w stanie zaspokoić jego głodu miłości, gdyż seks jest substytutem, ersatzem miłości.
Trójkąt miłosny. W nim jedna partia lepsza od drugie – to bardzo oklepany schemat fabularny.
Pytanie: Z jakim typem narracji mamy do czynienia?
Narracja. Narrator jest wszechwiedzący, choć niekiedy, poprzez użycie pierwszej osoby liczby mnogiej zdaje się sam zaangażowany w bieg wydarzeń.
Pytanie: Jak opisać możemy styl powieści?
Styl. Przypomina język poezji; język jest gęsty i nieco formalny, choć upiększa go liryzm i bogate opis. Mimo bardzo formalnego posługiwania się językiem, poetycki ton jest często pełen humoru.
Pytanie: Jakie symbole odnaleźć możemy w powieści?
Symbolika ptaków. Ptaki symbolizują zagrożenie. Papuga „zabija” Urbino, prostytutki opisywane jako ptaki, które „dybią” na seksualną czystość Florentino, ptaki jako te, które wydłubią oczy (w obliczu miłości) i zaślepią zakochanego.
Pytanie: jak określić można gatunek powieściowy?
Costumbrismo. Wiele anegdot o rzeczywistości, której Marquez nie zna, bo jest to powieść historyczna.
Zjawiska nadprzyrodzone. Zaczarowana lalka (110)
Pytanie: W jakim sensie dzieło jest nadal aktualne a w jakim się zdezaktualizowało?
Nieaktualność dzieła. Być może w 1985 dzieło było rewolucyjne, gdyż otwarcie omawiało życie seksualne ludzi i podejmowało tematy seksualności osób starszych, jednak jak się okazuje, arcydzieła literatury są w stanie przeżyć tysiące lat i nadal być aktualne tylko jeśli podejmują ogólnoludzkie problemy, nie te związane z danym ustrojem społecznym. W roku 2020, niemal pół wieku po publikacji powieści, społeczeństwa zmieniły kierunek i tematy podjęte nie są tabu, wręcz śmieszy, że kiedyś mogły one być traktowane z taką powagą.
Odwrócenie ról genderowych. W powieści ukazana jest raczej racjonalna postać Ferminy skontrastowana z rozemocjonowanym Florentino, który choruje na miłość (dosłownie), mdleje i przeżywa uniesienia w sposób podobny do ukazywania tego typu postaci w tekstach romantyków.
